Sự bùng nổ của trí tuệ nhân tạo (AI), đặc biệt là các chatbot như ChatGPT, đã thay đổi cách chúng ta làm việc, học tập và tương tác với thông tin. Với khả năng tạo văn bản, trả lời câu hỏi và thậm chí viết mã lập trình chỉ trong vài giây, AI dường như là công cụ tối ưu để tăng năng suất.
Tuy nhiên, đằng sau sự tiện lợi này, một câu hỏi lớn đang được đặt ra: Liệu việc phụ thuộc quá nhiều vào AI có đang khiến não bộ của chúng ta trở nên lười biếng và kém linh hoạt hơn?
Các nghiên cứu gần đây và những lo ngại từ giới chuyên gia đang dần hé lộ một bức tranh đáng báo động về "sự lười biếng nhận thức" do AI gây ra.
Suy giảm tư duy
Một trong những phát hiện đáng chú ý nhất đến từ MIT Media Lab. Trong một nghiên cứu kéo dài 4 tháng (dù chưa được bình duyệt đầy đủ), các nhà khoa học đã quan sát hoạt động não bộ của những người sử dụng ChatGPT để kết luận rằng nhóm dùng AI có mức độ hoạt động và kết nối giữa các vùng não yếu nhất, đặc biệt là ở những khu vực liên quan đến tư duy phản biện, ghi nhớ và xử lý ngôn ngữ.
Những người chỉ dùng khả năng tư duy cá nhân (Brain-only) có mức độ hoạt động não cao hơn, sáng tạo và ghi nhớ tốt hơn. Nhóm được ChatGPT hỗ trợ hoàn thành nhanh hơn nhưng có lượng sóng alpha và beta giảm, cho thấy não bị đóng băng trong hoạt động trừu tượng, đồng thời khả năng ghi nhớ và sáng tạo đều kém đi.
Ví dụ đơn giản hơn là khi bạn tự tay giải một bài toán phức tạp, não bộ phải căng mình suy nghĩ, tìm tòi các bước giải và ghi nhớ công thức. Nhưng khi bạn chỉ cần đưa bài toán cho ChatGPT và nhận về đáp án, não bộ dường như nghỉ ngơi, không cần phải trải qua quá trình tư duy sâu sắc đó nữa. Theo thời gian, việc ủy thác liên tục này có thể làm suy yếu các kỹ năng nhận thức cơ bản.
Không chỉ vậy, những người tham gia nghiên cứu còn cho thấy ý thức về quyền tác giả yếu hơn và khó nhớ lại những gì mình đã viết khi sử dụng ChatGPT. Điều này cho thấy sự thiếu gắn kết cá nhân với nội dung được tạo ra, điều cực kỳ quan trọng trong quá trình học tập và phát triển tư duy.
Hiện tượng này được các tác giả gọi là "Metacognitive Laziness" – sự ỷ lại vào AI làm giảm động lực sử dụng các kênh tư duy chủ động.
Về lý thuyết, việc sử dụng chatbot khiến con người bị lâm vào 2 trạng thái. Đầu tiên là Cognitive Offloading (đòn bẩy nhận thức) - hiện tượng con người chuyển giao các nhiệm vụ ghi nhớ, phân tích hay giải quyết vấn đề cho công cụ bên ngoài, chẳng hạn như AI hay công cụ tìm kiếm.
Tuy nhiên đáng lẽ con người nên dừng ở đây để tự kiểm tra kết quả thì nhiều người lại lâm tiếp vào trạng thái thứ 2 là Metacognitive Laziness (lười vận động siêu nhận thức) - chỉ việc người dùng ngày càng ỷ lại vào AI để thực hiện nốt các bước đánh giá, soát lỗi và tự kiểm tra, dẫn đến giảm hoạt động não ở vùng điều khiển, sáng tạo và ghi nhớ.
Tệ hơn, nghiên cứu của MIT Media Lab cho thấy khi chuyển nhóm dùng chatbot AI về thí nghiệm chỉ dùng sức não để làm việc thì chỉ số hoạt động não vẫn thấp, chứng tỏ sự ỷ lại của não bộ vẫn không dễ khắc phục và có hậu quả lâu dài.
Một hệ quả khác của việc lạm dụng AI là sự suy giảm khả năng tư duy phản biện - những yếu tố cốt lõi cho thành công lâu dài. Khi AI cung cấp câu trả lời ngay lập tức, con người có xu hướng tin tưởng tuyệt đối vào thông tin đó mà không cần kiểm tra lại hay đặt câu hỏi. Một khảo sát trên 319 nhân viên tri thức đã chỉ ra rằng, niềm tin quá mức vào AI khiến họ ít có xu hướng xác minh lại kết quả.
Điều này đặc biệt nguy hiểm trong bối cảnh thông tin sai lệch tràn lan. Nếu chúng ta mặc định AI luôn đúng, chúng ta sẽ dần mất đi khả năng phân tích, đánh giá thông tin và xây dựng lập luận của riêng mình.
"Tại sao phải bận tâm đến việc biện minh cho lập luận của mình hoặc đánh giá các tuyên bố của người khác khi việc dựa vào AI dễ dàng hơn?" – câu hỏi này có lẽ đang dần trở thành tâm lý chung của nhiều người dùng AI.
Báo cáo của MIT Media Lab cho thấy việc phụ thuộc smartphone và AI dẫn đến "quên số hóa" (Digital Amnesia- quên do ỷ lại vào công nghệ), mất dần khả năng ghi nhớ thông tin cốt lõi, não ít được "rèn luyện" vì mọi thứ đã được AI lưu trữ và nhắc lại.
Ngoài ra việc luôn có sẵn câu trả lời tức thì làm giảm khả năng tập trung kéo dài, ảnh hưởng tới học tập và công việc.
Thậm chí khi không có AI, người dùng thường cảm thấy "lạc lối" và thiếu tự tin để giải quyết vấn đề một mình.
Một thế hệ ỷ lại
Tờ Business Insider (BI) cho rằng nếu xu hướng này tiếp diễn, chúng ta có thể đang đứng trước nguy cơ tạo ra một thế hệ phụ thuộc vào AI, kém linh hoạt trong tư duy và thiếu khả năng giải quyết các vấn đề mới mẻ chưa từng xuất hiện.
Khả năng sáng tạo, kỹ năng giải quyết vấn đề và tư duy đột phá — những phẩm chất quan trọng nhất của con người — có thể bị mai một khi chúng ta giao phó quá nhiều cho máy móc.
Việc lạm dụng chatbot hay công nghệ AI thay vì tự tìm tòi, suy luận có thể dẫn đến một "sự thoái hóa tư duy", nơi học sinh, sinh viên chỉ đơn thuần sao chép thông tin mà không cần hiểu sâu, không cần chỉnh sửa hay biến đổi.
Rõ ràng, AI như ChatGPT là một công cụ mạnh mẽ và hữu ích, nhưng chúng ta cần sử dụng nó một cách khôn ngoan. AI nên là một công cụ hỗ trợ, giúp khuếch đại năng lực của con người, chứ không phải là một "bộ não" thay thế.
Để tránh tình trạng ỷ lại này, nhiều chuyên gia khuyến nghị mọi người nên tự suy nghĩ trước khi hỏi AI, cố gắng tự tìm lời giải, tự đưa ra ý tưởng trước khi nhờ chatbot hỗ trợ.
Một phương pháp rất phổ biến hiện nay là kết hợp AI và tự học. Ví dụ, trước khi hỏi AI, người dùng phải tự suy nghĩ ít nhất 5–10 phút để rèn kỹ năng đánh giá và phân tích.
Cũng tương tự như việc ăn kiêng, một số chuyên gia nhận định người dùng có thể thiết lập ngày không dùng AI, điện thoại để "dọn dẹp" nhận thức và tăng cường khả năng tập trung.
Ngoài ra, người dùng cũng phải luôn kiểm tra và đặt câu hỏi, không tin tưởng tuyệt đối vào mọi câu trả lời của AI bằng cách đặt câu hỏi ngược lại, kiểm chứng thông tin từ nhiều nguồn.
Các chuyên gia nhận định AI là để khơi gợi, tìm kiếm ý tưởng chứ không phải để làm thay. Những chatbot có thể phân tích dữ liệu lớn hoặc tóm tắt tài liệu, nhưng quá trình tổng hợp, phân tích sâu và đưa ra kết luận cuối cùng vẫn phải là của não bộ.
ChatGPT và các chatbot AI khác đang mở ra một kỷ nguyên mới về năng suất và khả năng tiếp cận thông tin. Tuy nhiên, chúng ta cần phải cảnh giác để không biến sự tiện lợi này thành một cái bẫy, khiến não bộ của chúng ta ngày càng "lười vận động". Việc rèn luyện tư duy phản biện và duy trì sự chủ động trong mọi hoạt động nhận thức là chìa khóa để chúng ta phát triển cùng với AI, thay vì bị nó chi phối.
*Nguồn: BI, Fortune